Z literackiego kanonu filozofa: Henryk Sienkiewicz

Filozofowie raczej nie cenią twórczości literackiej Henryka Sienkiewicza, uważając go za pisarza popularnego. W przeciwieństwie do tego poglądu można argumentować, że proza polskiego noblisty ma istotny wymiar filozoficzny, podważa bowiem przynajmniej kilka mitów, funkcjonujących w ludzkiej kulturze. Pierwszym z nich jest mit prawdy i sensu życia; w świetle powieściowych losów Petroniusza, Płoszowskiego czy Bukackiego nie tylko nie istnieje prawda obiektywna, którą można byłoby uczynić fundamentem ludzkiego życia, lecz samo pojęcie obiektywnej i ostatecznej, wiecznej prawdy jest pozbawione zrozumiałej treści. Podobnie nie da się odpowiedzieć na pytanie, czy życie ma sens, czy też jest go pozbawione. Jeszcze radykalniej rozprawia się Sienkiewicz z mitem chrześcijaństwa jako religii pokoju i miłości (wskazując, że jest ono religią przemocy) a także z kolonialnym przesądem wyższości kultury białych ludzi (wskazując, że domeną białych jest bezwzględność, zabijanie i podbój świata). W świetle prozy Sienkiewicza upada też mit rycerskości, patriotyzmu i wojny, pisarz wskazuje bowiem, że sławni rycerze nie bronią żadnych szlachetnych ideałów, lecz są jedynie zawodowymi mordercami, dążącymi do sławy. Pisarz podważa też mit kobiety jako obiektu męskiej, rycerskiej adoracji; z perspektywy mężczyzn bowiem (takich, jak Winicjusz, Kmicic czy Skrzetuski) kobieta jest jedynie obiektem seksualnym oraz matką, mającą rodzić kolejne zastępy żołnierzy. Podważenie mitu kobiecości skutkuje również podważeniem binarnego podziału na społeczne role kobiece i męskie; przykładem jest narzeczona Skrzetuskiego, przebrana za młodzieńca i budząca (właśnie jako młodzieniec) erotyczne zainteresowanie mężczyzn.

From a Philosopher’s Literary Canon: Henryk Sienkiewicz

Philosophers tend not to appreciate the literary works of Henryk Sienkiewicz and consider him to be a popular writer. On the contrary, one could argue that the Nobel laureate’s prose has a significant philosophical dimension – it undermines at least a few myths prevalent in human culture. The first myth concerns the truth and meaning of life. The literary fates of Petronius, Płoszowski or Bukacki not only show that there is no such thing as objective truth which could become the foundation of human life, but that the very concept of objective, final, and eternal truth is incomprehensible. It is also impossible to answer the question whether life has meaning or not. Even more radically, Sienkiewicz dismantles the myth of Christianity as a religion of peace and love, by showing that it is a religion of violence, and the colonial myth of white supremacy, by showing that white people are defined by ruthlessness, killing, and conquering the world. Sienkiewicz’s prose also overthrows the myths of knighthood, patriotism, and war; the writer shows that famous knights do not defend any noble ideals, but instead are professional killers who want to be famous. Finally, Sienkiewicz deals with the myth of woman as an object of male, knightly adoration. From the perspective of men, such as Winicjusz, Kmicic, or Skrzetuski, a woman is no more than a sexual object and a mother, destined to give birth to new legions of soldiers. Undermining the myth of womanhood also results in disrupting the binary distinction between the social roles of men and women, as exemplifies by Skrzetuski’s fiancée, who dressed as a young man, nevertheless arouses erotic desire in other men. 

Budrewicz T., Uwolnić Murzynka! Misjonarski kontekst „W pustyni i w puszczy” [w:] Wokół „W pustyni i w puszczy”. W stulecie pierwodruku powieści, red. J. Axer, T. Bujnicki, Kraków 2012.

Bujnicki T., Wstęp [w:] H. Sienkiewicz, Bez dogmatu, oprac. T. Bujnicki, Wrocław 2002.

Cervantes Saavedra Miguel de, Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy, tłum. W. Charchalis, Poznań 2016.

A Companion to African Philosophy, red. K. Wiredu, Blackwell Publishing 2006.

Delsol C., Kamienie węgielne. Na czym nam zależy?, tłum. M. Kowalska, Kraków 2018.

Fanon F., Czarna skora, białe maski, tłum. U. Kropiwiec, Kraków 2020.

Fanon F., The Wretched of the Earth, tłum. C. Farrington, London 2021.

Gadamer H.-G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, tłum. B. Baran, Warszawa 2004.

Gielarowski A., Tajemnica obecności. Bycie i intersubiektywność w filozofii Gabriela Marcela, Kraków 2014.

Głąb A., Literatura a poznanie moralne. Epistemologiczne podstawy etycznej krytyki literackiej, Lublin 2016.

Halberstam J., Przedziwna sztuka porażki, tłum. M. Denderski, Warszawa 2018.

Hallen B., A Short Story of African Philosophy, Bloomington, IN 2009.

Hen J., Bez strachu. Dziennik współczesny, Warszawa 2020.

Klemczak S., Czy należy zburzyć pomnik Davida Hume’a?, „Znak” 2021, nr 2 (789).

Kołakowski L., Obecność mitu, Warszawa 2003.

Kosman M., „Quo vadis”. Prawda i legenda, Poznań 2000.

Kossowska E., Czarni i biali. Biały i czarni. Czego Staś Tarkowski nie dostrzegł po drugiej stronie lustra? [w:] Wokół „W pustyni i w puszczy”. W stulecie pierwodruku powieści, red. J. Axer, T. Bujnicki, Kraków 2012.

Koziołek R., Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemocy, Wołowiec 2018.

Koziołek R., Problematyka inicjacyjna a dyskurs kolonialny [w:] Wokół „W pustyni i w puszczy”. W stulecie pierwodruku powieści, red. J. Axer, T. Bujnicki, Kraków 2012.

Lazari-Radek K. de, On the Notion of Well-being, „Analiza i Egzystencja” 2018, nr 43.

Literatura a religia. Wyzwania epoki świeckiej, t. 1: Teorie i metody, red. T. Garbol, Ł. Tischner; t. 2: Literatura polska po 1945 roku – kierunki, idiomy, paradygmaty, red. A. Bielak, Ł. Tischner, Kraków 2020.

Maffie J., Aztec Philosophy: Understanding a World in Motion, Boulder, CO 2009.

Mill J.S., O małżeństwie, tłum. B. Kuźniarz, „Kronos” 2021, nr 1.

Oyewumi O., The Invention of Women: Making an African Sense of Western Gender Discourses, Minneapolis–London 1997.

Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, oprac. zespół pod red. M. Petera (Stary Testament) i M. Wolniewicza (Nowy Testament), Poznań 2005.

Prus B., „Ogniem i mieczem”. Powieść z lat dawnych Henryka Sienkiewicza [w:] Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. J. Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985.

Ricoeur P., Czas i opowieść, t. 2: Konfiguracja w opowieści fikcyjnej, tłum. J. Jakubowski, Kraków 2008.

Ricoeur P., O sobie samym jako innym, tłum. B. Chełstowski, oprac. M. Kowalska, Warszawa 2018.

Sienkiewicz H., Bez dogmatu, oprac. T. Bujnicki, Wrocław 2002.

Sienkiewicz H., Chwila obecna, t. 1 [w:] tegoż, Dzieła, t. 48, Warszawa 1950.

Sienkiewicz H., Humoreski z teki Worszyłły. Nikt nie jest prorokiem między swymi [w:] tegoż, Nowele, t. 1, Warszawa 1989.

Sienkiewicz H., Krzyżacy, Kraków 2010.

Sienkiewicz H., Listy z Afryki, Warszawa 2016.

Sienkiewicz H., Nowele, t. 1–3, Warszawa 1989.

Sienkiewicz H., Quo vadis. Powieść z czasów Nerona, oprac. T. Żabski, Wrocław 2002.

Sienkiewicz H., Sabałowa bajka [w:] tegoż, Nowele, t. 1, Warszawa 1989.

Sienkiewicz H., W pustyni i w puszczy, Wrocław 2017.

Szydłowska W., Camus, Warszawa 2002.

Tarnowski K., Ku absolutnej Ucieczce. Bóg i wiara w filozofii Gabriela Marcela, Kraków 1993.

Tołstoj L., Anna Karenina, tłum. K. Iłłakowiczówna, Kraków 2012.

Unamuno M. de, O poczuciu tragiczności życia wśród ludzi i wśród narodów, tłum. H. Woźniakowski, Kraków–Wrocław 1984.

Wodziński C., Trans, Dostojewski, Rosja, czyli o filozofowaniu siekierą, Gdańsk 2005.