Solaris, Grabiński i Schopenhauer. Podróż do źródeł wyobraźni Lema

Solaris należy do kanonu gatunku fantastyki naukowej, a ściśle do jej wersji wykorzystującej motyw kontaktu z obcym. Choć ma już przeszło 60 lat, nie przestaje fascynować kolejnych pokoleń czytelników. Czy wynika to z faktu, że otacza ją nimb nowoczesności i postępu technologicznego? Problem podboju kosmosu i zgłębiania jego tajemnic wciąż należy do kategorii fantastyki naukowej, postrzeganej jako namysł nad scenariuszami przyszłości. Sprawa jest jednak bardziej złożona, bo powieść jest jednocześnie zanurzona w futurologii i „retro”. W tekście pojawiają się zaskakujące inspiracje, które karmiły wyobraźnię Lema – opowiadanie Stefana Grabińskiego Kochanka Szamoty oraz niektóre filozoficzne idee Arthura Schopenhauera. Wpływy te wydają się zaskakujące, ponieważ nie pasują do popularnego wizerunku Lema jako zwolennika naturalizmu filozoficznego i antyromantycznego „mózgowca”. Autor sugeruje, że Solaris odniosło sukces, ponieważ jest jednocześnie futurystyczne i dobrze zakorzenione w tradycji.

Solaris, Grabiński and Schopenhauer. A Journey to the Sources of Lem’s

Solaris belongs to the canon of the science fiction genre, and strictly speaking to its subgenre that uses the motif of encounter/contact with an alien. Although it is already 60 years old, it does not cease to fascinate successive generations of readers. Could it be due to the fact that it is surrounded by the nimbus of modernity and technological advancements? The problem of conquering the cosmos and penetrating its mysteries still belongs to the category of science fiction, seen as a reflection on the possible scenarios of the future. The issue, however, is more complex, because the novel is at the same time immersed in futurology, and ‘retro’. The text highlights some surprising inspirations that fuelled Lem’s imagination – a short story by Stefan Grabiński Szamota’s Mistress and some philosophical ideas by Arthur Schopenhauer. Such influences seem surprising because they do not fit the popular image of Lem as an advocate of philosophical naturalism and a ‘cerebral’, anti-Romantic artist. The author suggests, that Solaris is so successful because it is both futuristic and well-rooted in tradition.

Buczyńska-Garewicz H., Prawda i złudzenie. Esej o myśleniu, Kraków 2008.

Copleston F., Historia filozofii. Od Fichtego do Nietzschego, t. VII, tłum. J. Łoziński, Warszawa 1995.

Csicsery-Ronay I., Jr., Książka jest Obcym: o pewnych i niepewnych interpretacjach „Solaris” Stanisława Lema, tłum. T. Rachwał [w:] Lem w oczach krytyki światowej, wybór i oprac. J. Jarzębski, Kraków 1989.

Csicsery-Ronay I., Jr., Modelowanie Chaosfery: Stanisława Lema rozmowy z obcymi, „Teksty Drugie” 1992, nr 3.

Gajewska A., Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku. Biografia, Kraków 2021.

Huculak Ł., Berkeley na Solaris, „QUART Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki UWr” 2015, nr 3–4 (37–38).

Hutnikiewicz A., Stefan Grabiński i jego dziwna opowieść[w:] S. Grabiński, Utwory wybrane, t. 1, Kraków 1980.

Hutnikiewicz A., Twórczośćliteracka Stefana Grabińskiego (1887–1936), Toruń 1959.

Jarzębski J., Lustro (posłowie) [w:] S. Lem, Solaris, Kraków 2015.

Jarzębski J., Wszechświat Lema, Kraków 2002.

Jonas H., Idea Boga po Auschwitz, tłum. G. Sowinski, wstęp J.A. Kłoczowski, Kraków 2003.

Jonas H., The Concept of God after Auschwitz: A Jewish Voice, „The Journal of Religion” 1987, Vol. 67, No. 1 – January.

Kłosińska K., Stefana Grabińskiego „Kochanka Szamoty”, czyli o tym, jak mężczyzna rodzi kobietę[w:] tejże, Fantazmaty. Grabiński – Prus – Zapolska, Katowice 2004.

Lem S., „Diabeł”i arcydzieło, „Miesięcznik Literacki” 1968, nr 3.

Lem S., Solaris. „Niezwyciężony”, Kraków 1968.

Lem S., Posłowie do „Niesamowitych opowieści” S. Grabińskiego [w:] tegoż, Moj pogląd na literaturę, Kraków 2003.

Lovejoy A.O., Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, tłum. A. Przybysławski, Warszawa 1999.

Platon, Timajos [w:] tegoż, Timajos, Kritias, tłum. P. Siwek, Warszawa 1986.

Safranski R., Schopenhauer. Dzikie czasy filozofii, tłum. M. Falkowski, Warszawa 2008.

Schopenhauer A., Zarys historii nauki o Idealnym i Realnym, „Principia”, X–XI 1994.

Schopenhauer A., Świat jako wola i przedstawienie, t. 1, tłum. J. Garewicz, Warszawa 1994.

Schopenhauer A., Świat jako wola i przedstawienie, t. 2, tłum. J. Garewicz, Warszawa 1996.

Siewierski H., Jeszcze o „ateizmie” Lema, ale i o urokach „nagiej wiary” [w:] Literatura a religia. Wyzwania epoki świeckiej, t. 2, red. A. Bielak, Ł. Tischner, Kraków 2020.

Stala M., Fragmenty lunarne. Szkice o obecności księżyca w poezji polskiej od schyłku XIX do początku XXI wieku wraz z małąantologiąksiężycowych wierszy poetów Zachodu, Kraków 2021.

Szpakowska M., Schopenhauerowska antropologia Stanisława Lema [w:] Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek, red. J. Jarzębski, A. Sulikowski, Kraków 2003.