Między podniebieniem i otchłanią. Wokół pokarmowego szyfru w Szpitalu Przemienienia Stanisława Lema

Artykuł jest próbą zinterpretowania pojawiających się często w powieściach, wywiadach i korespondencji Stanisława Lema, wątków pokarmowych. Najwięcej uwagi poświęcone zostało Szpitalowi Przemienienia, powieści, która była pierwszą próbą literackiego rozliczenia się autora z doświadczeniem II wojny światowej. Wiedza o losach Lema w okupowanym przez Niemców Lwowie, poszerzona znacząco za sprawą badań biograficznych z ostatnich lat (zwłaszcza za sprawą książek Agnieszki Gajewskiej i Wojciecha Orlińskiego), pozwoliła na powiązanie dostrzeżonego w tej powieści „pokarmowego szyfru” z najbardziej dojmującym i starannie skrywanym przez Lema doświadczeniem zagłady. W zrozumieniu szczególnego tanatyczno-pokarmowego sprzężenia pomocne okazują się niektóre idee Michela Foucaulta i Emmanuela Lévinasa, a także rozwinięta przez Agatę Bielik-Robson koncepcja „mesjańskiego witalizmu”.

Between the Roof of the Mouth and the Abyss. On the Food Cipher in Stanisław Lem’s Hospital of the Transfiguration

The article is an attempt to interpret the food themes that often appear in Stanisław Lem’s novels, interviews and correspondence. Most attention is devoted to Hospital of the Transfiguration, a novel that was the author’s first literary attempt to confront the experience of World War II. The knowledge about Lem’s life in German-occupied Lviv, significantly expanded due to biographical research from recent years (especially thanks to the books of Agnieszka Gajewska and Wojciech Orliński), made it possible to link the “food cipher” noticed in this novel with the most painful experience of war extermination that was carefully hidden by Lem. Some ideas of Michel Foucault and Emmanuel Lévinas, as well as the concept of “messianic vitalism” developed by Agata Bielik-Robson, turn out to be helpful in understanding the particular thanatic-alimentary coupling in Lem’s work.

A

Lem S., Filozofia przypadku. Literatura w świetle empirii, Kraków 2014 (e-book).

Lem S., O Leśmianie z dywagacjami [w:] Bolesław Leśmian, Gad i inne wiersze. Lekcja literatury ze Stanisławem Lemem, Kraków 1997, s. 5–46.

Lem S., Przypadek i ład, tłum. T. Lem, https://solaris.lem.pl/home/biografia/przypadek-i-lad, dostęp: 1.05.2022.

Lem S., Sława i Fortuna. Listy do Michaela Kandla 1972–1987, Kraków 2016 (e-book)

Lem S., Szpital Przemienienia, Kraków 2014 (e-book).

Lem S., Wiersze Różewicza [rec. z tomu Niepokój], „Tygodnik Powszechny” 1947, nr 45.

Lem S., Zamilkły poeta [rec. z tomu K.K. Baczyńskiego Śpiew z pożogi], „Tygodnik Powszechny” 1948, nr 1.

Lem S., Lipska E., Lem T., Boli tylko, gdy sięśmieję. Listy i rozmowy, Kraków 2018 (e-book).

Tako rzecze Lem. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Stanisław Bereś, Kraków 2014 (e-book).

B

Bałżewska K., Czarny wariant „Bildung”. O relacjach między ,,Czarodziejskągórą” Thomasa Manna a „Szpitalem Przemienienia” Stanisława Lema, „Pamiętnik Literacki” 2012, z. 1, s. 111–128.

Bielik-Robson A., Deus otiosus: ślad, widmo, karzeł[w:] Deus otiosus. Nowoczesnośćw perspektywie postsekularnej, red. A. Bielik-Robson, M.A. Sosnowski, Warszawa 2013, s. 5–37.

Bielik-Robson A., Erros. Mesjański witalizm i filozofia, Kraków 2012.

Cohen R., The Polish Seminary Student and the Jewish Girl He Saved, „International Herald Tribune”, 6.04.2005, https://www.nytimes.com/2005/04/06/world/worldspecial2/the-polish-seminary-student-and-the-jewish-girl-he.html, dostęp: 1.05.2022.

Foucault M., Nietzsche, genealogia, historia [w:] tegoż, Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, red. i tłum. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa–Wrocław 2000.

Gajewska A., Zagłada i gwiazdy. Przeszłośćw prozie Stanisława Lema, Poznań 2016.

Gajewska A., Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku. Biografia, Kraków 2021 (e-book).

Jazienicki Z., 01001100 01000101 01001000 01001101. Marańskie kryptografie w „Głosie Pana” Stanisława Lema [w:] Marani literatury polskiej, red. P. Bogalecki, A. Lipszyc, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy 2020.

Jarzębski J., Skalpel i mozg, posłowie do Szpitala Przemienienia Stanisława Lema, cyt. za: https://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/szpital-przemienienia/127-poslowie-szpital-przemienienia, dostęp: 1.05.2022.

Jarzębski J., Bóg ateistów: Schulz, Gombrowicz, Lem, „Znak” 1997, nr 2, s. 17–33.

Lem T., Awantury na tle powszechnego ciążenia, Kraków 2012 (e-book).

Lévinas E., Czas i to, co inne, tłum. J. Migasiński, Warszawa 1999.

Orliński W., Lem. Życie nie z tej ziemi, Wołowiec 2017 (e-book).

Siewierski H., Jeszcze o „ateizmie” Lema, ale i o urokach „nagiej wiary” [w:] Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej. Tom 2. Literatura polska po 1945 r. – kierunki, idiomy, paradygmaty, red. Ł. Tischner, A. Bielak, Kraków 2020, s. 273–293.