„Ukrywałem przez jakiś czas Żyda”. Stanisław Lem jako pisarz polsko-żydowski

W artykule, idącym tropem badań Agnieszki Gajewskiej, rozważana jest przynależność twórczości Stanisława Lema do literatury polsko-żydowskiej, rozumianej jako literacki zapis doświadczenia żydowskiego utrwalony w języku polskim. Autor artykułu analizuje korespondencję Lema z Michaelem Kandlem oraz wczesną prozę pisarza, w której na różne sposoby mierzył się on z doświadczeniem Zagłady, za każdym razem kamuflując autobiograficzny charakter opisanych przeżyć. Ich symbolizacja w prozie Lema bardzo przypomina kategorie inkorporacji i krypty, kluczowe dla psychoanalizy Nicolasa Abrahama i Márii Török. W świetle tej koncepcji można w odniesieniu do pisarstwa Lema mówić o kryptonimowaniu żydowskiego pochodzenia autora i jego holokaustowych doświadczeń, a zarazem o tendencji do ich zastępczego ujawniania. Połączenie widocznego lęku przed odsłonięciem się wobec polskiej publiczności z mniej lub bardziej zaszyfrowanymi nawiązaniami do przeżyć Zagłady i do doświadczeń antysemityzmu sprawia, że twórczość Lema w wyjątkowy sposób dokumentuje sytuację wielu Żydów mieszkających w powojennej Polsce i ich stosunek do odziedziczonej tożsamości.

“I was hiding a Jew for some time”. Stanisław Lem as Polish-Jewish Writer

The author of this article, following the lead of Agnieszka Gajewska’s research, contemplates affiliation of Stanisław Lem’s oeuvre with the Polish-Jewish literature, understood as a literary recording of Jewish experiences in the Polish language. The author analyses Lem’s correspondence with Michael Kandel as well as his early oeuvre, in which the writer sees himself confronted, in different ways, with the experience of Holocaust, each time camouflaging the autobiographical character of the described experiences. Their symbolic character in Lem’s prose is reminiscent of the categories of the incorporation and the crypt which are crucial notions in Nicolas Abraham’s and Mária Török’s psychoanalysis. In the light of these ideas, one can speak of cryptonomy of Jewish origins and Holocaust experiences in case of Lem’s work that are coincidental with a tendency of their substitute reveal. The combination of visible fear of self-reveal to the Polish audience with more or less encrypted references to experiences of Holocaust and anti-semitism is the reason why Lem’s oeuvre documents the situation and the attitude to the inherited identity not only in case of the author but also of many other Jews living in the post-war Poland.

Abraham N., Torok M., The Topography of Reality: Sketching a Metapsychology of Secrets [w:] tychże, The Shell and the Kernel: Renewals of Psychoanalysis, t. 1, edited, translated, and with Introduction by N.T. Rand, Chicago–London 1987.

Abraham N., Torok M., The Wolf Man’s Magic Word: A Cryptonymy, transl. by N. Rand, forew. by J. Derrida, Minneapolis 1986.

Agamben G., Co zostaje z Auschwitz. Archiwum i świadek, tłum. S. Królak, Warszawa 2008.

Bellow S., Planeta pana Sammlera, tłum. L. Czyżewski, Warszawa 1991.

Brzóstowicz-Klajn M., Śmierci nie ma! (motyw) [hasło w:] Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Kraków 2004.

Budrowska K., Literatura i pisarze wobec cenzury PRL 1948–1958, Białystok 2009.

Buryła S., Topika Holokaustu. Wstępne rozpoznanie, „Świat Tekstów. Rocznik Słupski” 2012, nr 10.

Derrida J., Fora. „Kanciaste” słowa Nicolasa Abrahama i Marii Torok, tłum. B. Brzezicka, „Teksty Drugie” 2016, nr 2.

Federman R., An Interview with Stanislaw Lem, „Science Fiction Studies” 1983, nr 29.

Gajewska A., Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku. Biografia, Kraków 2021.

Gajewska A., Zagłada i gwiazdy. Przeszłośćw prozie Stanisława Lema, Poznań 2016.

Gondowicz J., Słowo, „Nowe Książki” 2014, nr 9.

Hayles N.K., Chaos jako dialektyka: Stanisław Lem i przestrzeńpisania, tłum. J. Jarzębski, „Teksty Drugie” 1992, nr 3.

Jarzębski J., Wszechświat Lema, Kraków 2002.

Laub D., Zdarzenie bez świadka: prawda, świadectwo oraz ocalenie, tłum. T. Łysak, „Teksty Drugie” 2007, nr 5.

Lem S., Chance and Order, „The New Yorker” 1984, nr 59.

Lem S., Cyberiada, wyd. 4, Kraków 1978.

Lem S., Czas nieutracony, wyd. 2, Kraków 1957.

Lem S., Lata czterdzieste. Dyktanda, wybór i posł. J. Jarzębski, Kraków 2005.

Lem S., Placówka, „Kuźnica” 1946, nr 6.

Lem S., Przypadek i Ład, tłum. T. Lem [w:] tegoż, Diabełi arcydzieło. Teksty przełomowe, wybór W. Zemek, posłowie J. Jarzębski, Kraków 2018.

Lem S., Sława i Fortuna. Listy do Michaela Kandla 1972–1987, wstęp. J. Jarzębski, przypisy M. Urbanowski, Kraków 2013.

Lem S., Wysoki Zamek, wyd. 2, Warszawa 1968.

Majewski P., Wstęp [w:] S. Lem, Pamiętnik znaleziony w wannie i inne utwory, wstęp i oprac. P. Majewski, Wrocław 2022.

Middleton-Kaplan R., Refractions of Holocaust Memory in Stanisław Lem’s Science Fiction [w:] The Palgrave Handbook of Holocaust Literature and Culture, ed. By V. Aarons, Ph. Lassner, Cham 2020.

Miłosz Cz., Biedny chrześcijanin patrzy na getto [w:] tegoż, Poezje wybrane. Selected Poems, Kraków 1996.

„Narracje o Zagładzie” 2016, nr 2.

Orliński W., Lem. Życie nie z tej ziemi, Wołowiec–Warszawa 2017.

Piekarski I., Interpretacja jako kryptonimia, czyli Nicolasa Abrahama i Marii Torok czytanie zakrzywione, „Teksty Drugie” 2016, nr 5.

Polski Słownik Judaistyczny, https://delet.jhi.pl/pl/psj.

Prokop-Janiec E., Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne, Kraków 1992.

Rosenfeld A.H., Podwójna śmierć. Rozważania o literaturze Holocaustu, tłum. B. Krawcowicz, Warszawa 2003.

Rusek A., Od „Nowego Świata Przygód” do „Świata Młodych”: ewolucja pisemka obrazkowego dla dzieci i młodzieży w latach 1946–1949, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2011, z. 1/2.

Smulski J., Wojny i okupacji obraz [hasło w:] Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Kraków 2004.

Tako rzecze Lem. Ze Stanisławem Lemem rozmawia S. Bereś, wyd. 3, Kraków 2018.

Tomasik W., Cmentarz i ogród. O dekompozycji symbolicznej przestrzeni Warszawy [w:] tegoż, Inżynieria dusz. Literatura realizmu socjalistycznego w planie „propagandy monumentalnej”, Wrocław 1999.

Wołk M., O literaturze żydowskiej w językach nieżydowskich – wprowadzenie, „Archiwum Emigracji” 2014, z. 20/21.

Wołk M., Sygnatury ukryte: Rudnicki, Stryjkowski, Brandys [w:] Oblicza Narcyza. Obecnośćautora w dziele, red. M. Cieśla-Korytowska, I. Puchalska, M. Siwiec, Kraków 2008.