Słowiańszczyzna w ideach rosyjskich jezuitów w dziewiętnastowiecznej Francji

Gdy sięgamy po historię rosyjskiej literatury i myśli społecznej w dziewiętnastym wieku, jawi się nam ona w postaci dwóch nurtów: okcydentalistycznego i słowianofilskiego. Rosyjscy katolicy, jak dotąd, byli uznawani za przedstawicieli pierwszego z nich z uwagi na ich pozytywny stosunek do Europy Zachodniej i jej religii.

W centrum uwagi niniejszego artykułu znaleźli się czterej emigranci żyjący na stałe we Francji i należący do zakonu jezuitów – Iwan Gagarin, Iwan Martynow, Jewgienij Bałabin oraz Paweł Pierling. Postrzeganie przez nich kwestii Słowian i Słowiańszczyzny oraz jej problemów religijnych pozwala umiejscowić ich idee względem poglądów słowianofilów i okcydentalistów. Rosyjscy katolicy nie negują ani wpływów na Rosję innych kultur słowiańskich i szeroko pojętego prawosławia, ani dorobku kulturowego zachodniej Europy. Staroruska przeszłość jest powodem do dumy i przekonania o wartości narodowej kultury Rosji. Z kolei w przeciwieństwie do słowianofilów proponują oni Rosji zostanie potęgą katolicką i wypełnienie wielkiej misji cywilizacyjnej wobec Zachodu. Artykuł mówi o rosyjskim katolicyzmie jako o trzeciej drodze w rosyjskiej kulturze badanego okresu, która ma wiele punktów stycznych z obu wymienionymi nurtami, jednakże z żadnym z nich w pełni się nie pokrywa.

Slavicity in the Ideas of Russian Jesuits in 19th Century France

When analysing Russian literature and social thought of the nineteenth century, it can be easily observed that the works can manifest one of two tendencies prevalent in those times: Occidental or Slavophil one. Russian Catholics have been so far recognised as the representatives of the former because of their positive attitude towards Western Europe and its religion.

The focus of this article is on the four immigrants permanently living in France, members of the Jesuit Order – Ivan Gagarin, Ivan Martynov, Yevgeniy Balabin and Paweł Pierling. Their perception of Slavic matters, the Slavs and their religious problems allows them to locate their ideas in relation to the views of Slavophiles and Occidentalists. Russian Catholics do not deny the influence of other Slavic cultures and broadly understood Orthodoxy on Russia, or the cultural heritage of Western Europe – the Old Russian past is a reason for pride and belief in the significant importance of Russia’s national culture. Contrary to the Slavophiles, they propose that Russia should become Catholic power to fulfil a great civilisational mission towards the West. The article discusses Russian Catholicism as the third trend in the Russian culture of the analysed period, which is closely related to the aforementioned tendencies but it does not fully overlap with any of them. 

Keywords: Russian Catholicism, 19th century, Occidentalists, Slavicity, Slavophiles, Western Europe

Augustyn L., Iwan Gagarin i kontrrewolucja religijna. Fragment dziejów konwersji katolicko-prawosławnej z protestantyzmem w tle, [w:] Niedokończona dyskusja… Dziewiętnastowieczna polemika katolicko-prawosławna między Iwanem Gagarinem SJ i Aleksym S. Chomiakowem, red. L. Augustyn i M. Kwaśnicka, tłum. M. Kwaśnicka, J. Dobieszewski, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, ss. 9-32.

Au service de la réconciliation des Églises. Jean Gagarin, Jean Martynov et Victor de Buck. Correspondance, red. Danieluk, B. Joassar, Bruxelles, Société des Bollandistes, 2014, 1284 ss.

Beshoner J.B., Ivan Sergeevich Gagarin: the search for orthodox and catholic union, Notre Dame, University of Notre Dame Press, 2002, 321 ss.

Beylard H., Pierling Paul, [w:] Diccionario Histórico de la Compańía de Jesús: Biográfico-temático, red. Ch.E. O’Neill S.I., J.M. Domínguez S.I., t. 1-4, Rome, Institutum Historicum S.I., Madrid, Universidad Pontificia Comillas, 2001, t. IV , s. 3130.

78 С.Ф. Шарапов, „Русская идея” (По поводу брошюры „L’idée russe” г. Вл. Соловьева), [w:] Славянофильство. Pro et contra. Творчество и деятельность славянофилов в оценке современников. Антология, Санкт-Петербург, Издательство Санкт-Петербургского университета, 2009, s. 455.

Bezwiński A., Iwan Gagarin (o. Józef Ksawery SJ), [w:] Książę Iwan Gagarin (o. Józef Ksawery SJ), O pojednaniu Kościoła rosyjskiego z rzymskim. Nasz cel, tłum. i wstęp A. Bezwiński, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Studia Rosjoznawcze II ”, Toruń 1995.

Boudou A., Stolica Święta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne między niemi w XIX stuleciu, tłum. Z. Skowrońska, Kraków, Nakładem Wydawnictwa Księży Jezuitów, t. 2. 1948-1883, 680 ss.

Cierniak U., Działalność wydawnicza i literacka Rosjan w dziewiętnastowiecznej Francji jako odzwierciedlenie konfliktów konfesyjnych między „Slavia Ortodoxa” i „Slavia Romana”, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, Seria 12,

Prace na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów w Mińsku, red. L. Suchanek, K. Wrocławski, Warszawa 2012, ss. 81-89.

Cierniak U., „Études de théologie, de philosophie et d’histoire” – журнал российских иезуитов во Франции, „Slavia Orientalis”, 2018, t. LXVII , nr 3, ss. 433-443.

Cierniak U., Dzieje Biblioteki Słowiańskiej w Paryżu, [w:] Tradycja i nowoczesność.Język i literatura Słowian Wschodnich, red. H. Chodurska, A. Kotkiewicz, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, 2016, ss. 30-41.

Cierniak U., Wiara i władza. Wokół sporu o katolicyzm i chrześcijańską Europę w dziewiętnastowiecznej myśli i literaturze rosyjskiej, Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza, Częstochowa 2013, 362 ss.

Danieluk R., OEcuménisme au XIXe siècle. Jésuites russes et union des Églises d’après les Archives Romaines de la Compagnie de Jésus, Rome, Institutum Historicum Societatis Iesu, 2009, 314 ss.

Diccionario Histórico de la Compańía de Jesús: Biográfico-temático, red. Ch.E. O’Neill S.I., J.M. Domínguez S.I., t. 1-4, Rome, Institutum Historicum S.I., Madrid, Universidad Pontificia Comillas, 2001, cxii + 4,110 ss. index, append.

Duclos P., Martinov Ivan (Jean), [w:] Diccionario Histórico de la Compańía de Jesús: Biográfico-temático, red. Ch.E. O’Neill S.I., J.M. Domínguez S.I., t. 3, Rome, Institutum Historicum S.I., Madrid, Universidad Pontificia Comillas, 2001, s. 2529.

Erkert R. de, Atlas ethnographique des Provinces habitées en totalité ou en partie par des Polonais, St. Petersburg, Williams & Norgate, 1863.

Gagarin I., La Russie sera-t-elle catholique?, Paris, Ch. Duniol, 1856, 169 ss.

Leon XIII , Encyklika „Grande Munus”, [w:] http://www.cyrylimetody.marianie.pl/grande.htm [dostęp: 20.06.2021].

Les jésuites russes et le Musée Slave, Golos 6/8 lipca 1880, 4 ss.

Maître A., Le Fonds Slave des Jésuites, [w:] http://www.bibliotheque-diderot.fr/lefonds-slave-des-jesuites-248267.kjsp [dostęp: 10.06.2021].

Marichal R., Ivan Sergeevič Gagarin, fondateur de la Bibliothèque slave, Lyon 2004, http://russie-europe.ens-lsh.fr/article.php3?id_article=57 [dostęp:10.06.2021].

Martinof I., Manuscrits slaves de la Bibliothèque Impériale de Paris, Paris, Julien, Lanier, Consnard et éditeurs, 1858.

Martinov J., Annus ecclesiasticus Graeco-Slavicus, editus anno millenario sanctorum Cyrilli et Methodii, slavicae gentis apostolorum: seu commemoratio et breviarium rerum gestarum eorum qui sacris Graecis et Slavicis illati sunt, Bruxellis, Typis Henrici Goemaere, 1863, 388 ss.

Martinov J. De la langue russe dans le culte catholique, Lyon, Imprimerie Pitrat Ainé, 1874, 65 ss.

Martinov I., L’art Russe, Arras, Imprimerie de la Société Du Pas-de-Calais, 1878, 66 ss.

Martinov J., Un nouveau plan d’abolition de l’Église Romaine en Russie, Paris, Joseph Albanel, Libraire-Éditeur, 1873, 25 ss.

O języku rosyjskim w nabożeństwie katolickiém. Rozprawa J. X. Martinowa T.J. Listy X. Gagarina T.J. do Księcia Al. Wołkońskiego oraz Nowy plan zniszczenia Kościoła Katolickiego w Rosyi, tłum. W. Smoczyński, Kraków, Drukarnia „Czasu”, 1889, 140 ss.

Pierling P., Bathory et Possevino. Documents inédits sur les rapports du Saint-Siège avec les Slaves, Paris, Ernest Leroux, 1887, 259 ss.

Pierling P., Le Saint-Siège, la Pologne, et Moscou 1582-1587, Paris, Ernest Leroux, 1885, 207 ss.

Pierling P. SJ, La Russie et le Saint-Siège. Études diplomatiques, t. 1-5, Paris, Plon- Nouritt et C-ie, Imprimeurs-Editeurs, 1896-1912, 2343 ss.

Raźny A., Drogi słowianofilstwa do Rosji końca XX wieku, [w:] Współcześni Słowianie wobec własnych tradycji i mitów. Sympozjum w Castel Gandolfo, 19-20 sierpnia 1996, red. M. Bobrownicka, L. Suchanek, F. Ziejka, Kraków, Universitas, 1997, ss. 146-148.

Rouët de Journel M.-J. SJ, L’Śuvre des Saints Cyrille et Méthode et la Bibliothèque slave, „Lettres de Jersey” 1922, t. 36, ss. 618-619

Shur L., Un épisode mal connu de la slavistique française au XIXe siècle: les lettres inédites de savants russes à Ivan Martynov, chroniqueur de la philologie et de l’histoire russes en France, „Revue des Études Slaves”, t. 60, z. 1, 1988, ss. 253-267.

Suchanek L., Idea wspólnoty słowiańskiej. Spojrzenie ze Wschodu, [w:] Życie religijne i duchowość współczesnych Słowian, „Prace Komisji Kultury Słowian PAU”, t. II , red. L. Suchanek, Kraków, Polska Akademia Umiejętności, 2002, ss. 131-149.

Śliwowska W., Iwan Gagarin w świetle nieznanych materiałów III Oddziału Własnej Kancelarii JCMości oraz korespondencji osobistej, „Slavia Orientalis”, r. XVII , nr 2, Warszawa 1968, ss. 181-207.

Walicki A., Rosja, katolicyzm i sprawa polska, Warszawa, Prószyński i S-ka, 2002, 462 ss.

Буслаев Ф., Русское искусство в оценке французского учёного, [w:] Ф. Буслаев, Сочинения, т. III . Сочинения по археологии и истории искусства, Ленинград, Академия наук, 1930, ss. 1-74.

Пирлинг П., Панславист XVII века – Юрий Крижанич (По неизданным документам), „Русское обозрение”, 1896, февраль, t. XXXVII , ss. 938- 955.

Пирлинг П., Россия и папский престол, книга I. Русские и флорентийский собор, tłum. В.П. Потёмкин, Москва, Современные проблемы, 1912, 452 ss.

Письма о. Мартынова к Г. Аксакову в ответ на статью о иезуитах, помещенную в 12 номере газеты „День”, Париж, Издание Кирилло-Мефодиевского общества, 1864.

Сиверс А.А., Иезуит Балабин (Материалы к истории русского общества в XIX веке), [w:] Сборник статей по русской истории, посвященных С.Ф. Платонову, Петeрбург, Огни, 1922, ss. 408-419.

Славянофильство. Pro et contra. Творчество и деятельность славянофилов в оценке современников. Антология, Санкт-Петербург, Издательство СанктПетербургского университета, 2009, 1054 ss.

Соловьев В.С., Письма к о. Мартынову, [w:] Письма Владимира Сергеевича Соловьева, t. III , red. Э.Л. Радлов, Санкт-Петербург, Издательство „Время”, 1911, ss. 18-30.

Соловьев В.С., Письма к о. П. Пирлингу, [w:] Письма Владимира Сергеевича Соловьева, t. III , red. Э.Л. Радлов, Санкт-Петербург, Издательство „Время”, 1911, ss. 129-137.

Тамборра A., Католическая церковь и русское православие. Два века противостояния и диалога, tłum. П. Иосад, О. Карпова, Москва, Библейско-богословский институт св. Апостола Андрея, 2007, 617 ss.

Францев В.А., Русский иезуит Иван Мартынов, Ужгород, Типография „Школьной помощи”, 1930, ss. 3-8.

Цимбаева Е Н., Русский католицизм. Забытое прошлое российского либерализма, Москва, Эдиториал УРСС, 1999, 183 ss.

Цимбаева Е.Н., Русский католицизм. Идея всероссийского единства в России XIX века, Москва, URSS, 2008, 205 ss.

Шарапов С.Ф., „Русская идея” (По поводу брошюры „L’idée russe” г. Вл. Соловьева), [w:] Славянофильство. Pro et contra. Творчество и деятельность славянофилов в оценке современников. Антология, Санкт-Петербург, Издательство Санкт-Петербургского университета, 2009, s. 455.

Юдин A., Балабин Евгений Петрович, [w:] Католическая энциклопедия, т. 1, A-З, Москва, Издательство Францисканцев, 2002, k. 438-439.

Яковенко С., Юдин А., Мартынов Иван Матвеевич, [w:] Католическая энциклопедия, т. 3, М-П, Москва, Издательство Францисканцев, 2007, k. 223-226.

Яковенко С., Юдин А., Пирлинг Пауль, [w:] Католическая энциклопедия, т. 3, М-П, Москва, Издательство Францисканцев, 2007, k. 1535.