Zapomniane formy – przypomniane treści. Wątki maladyczne w staroserbskich mikrotekstach

Artykuł eksponuje kwestię powtarzalności zjawisk naturalnych i zdarzeń dziejowych (wszelakich sytuacji maladycznych, takich jak choroby, zarazy, pomory, najazdy) oraz trwałości ich kulturowo-społecznych/ wspólnotowych postrzeżeń, naddanych sensów, faktycznych i imaginacyjnych formulacji. Gruntem rozważań są, nieco zapomniane w refleksji naukowej, średniowieczne mikroteksty południowosłowiańskie (staroserbskie mikroteksty), znane szerzej jako zapisy czy marginalia umieszczone na obrzeżach kart dawnych rękopisów i starodruków, które ze względu na swą strukturę uznawane są nie tylko za towarzyszące, ale też autonomiczne i wewnętrznie spójne teksty – tzw. małe formy literackie. Wyekscerpowanie takich, bardzo wielu literackich tekstów i zawartych w nich epidemicznych narracji, wątków maladycznych, których substancją jest bogaty repertuar kulturowych idei, obrazów i motywów, służyć może również scharakteryzowaniu i zrozumieniu postawy, emocji i predylekcji człowieka dawnego.

Forgotten Forms – Reminded Contents. Malady Threads in Old Serbian Micro-texts

The article is focused on the issue of repeatability/periodicity of natural phenomena and historical events (including any maladical situations such as illnesses, plagues, murrains, invasions) along with durability of their socio-cultural/community perceptions, given meanings, actual and imagined formulations. Presented considerations are based on the South Slavic micro-texts (Old Serbian micro-texts) known more widely as records or marginalia (side notes) placed on the edges of the old manuscripts’ pages. Due to their construction, they are regarded not only as supplements but also as autonomous and internally consistent texts that is, the so-called small literary forms. Excerpted from these forms, epidemic narratives, malady threads refer to many cultural ideas, images and motifs analysis of which can be used to characterize and understand the attitude, emotions and predilections of the former generations.

Keywords: illness, malady threads, imagination, perception, medieval South Slavonic micro-texts, Old Serbian micro-texts

Bartmiński J., Pojęcie językowego obrazu świata i sposoby jego operacjonalizacji, [w:] Jaka antropologia literatury jest dzisiaj możliwa?, red. P. Czapliński, A. Legeżyńska, M. Telicki, Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 2010, ss. 155-178.

Delumeau J., Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII-XVIII w., tłum. A. Szymanowski, Warszawa, Instytut Wydawniczy PAX, 1994, 795 ss.

Delumeau J., Strach w kulturze Zachodu: XIV-XVIII w., tłum. A. Szymanowski, Warszawa, Instytut Wydawniczy PAX, 1986, 435 ss.

Durand G., Wyobraźnia symboliczna, tłum. C. Rowiński, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986. 168 ss.

Eliade M., Sacrum i profanum. O istocie religijności, tłum. R. Reszke, Warszawa, Wydawnictwo KR, 1996, 206 ss.

Eliade M., Traktat o historii religii, tłum. J. Wierusz-Kowalski, Łódź, Wydawnictwo Opus, 1993, 589 ss.

Gilman E., Plague Writing in Early Modern England, Chicago, University of Chicago Press, 2009, 312 ss.

Głaz S., Czy istnieje związek lęku z religijnością, [w:] Anatomia strachu. Strach, lęk i ich oblicza we współczesnej kulturze, red. B. Bodzioch-Bryła. L. Dorak-Wojakowska, Kraków, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum, 2017, ss. 43-52.

Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, 340 ss.

Janion M., Kobieta i duch inności, Warszawa Wydawnictwo Sic!, 2006, 352 ss.

Kosowska E., Antropologia literatury. Teksty, konteksty, interpretacje, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2003, 177 ss.

Kracik J., Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków, Petrus, 2012, 224 ss.

Le Goff J., Człowiek średniowiecza, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa, Świat Książki, 2000, 471 ss.

Marczewska M., Zaraza – językowe oswajanie strachu przed chorobą, [w:] Człowiek wobec epidemii chorób zakaźnych od starożytności po czasy współczesne w świetle literatury i medycyny, Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2011, ss. 259-274.

Minois G., Ksiądz i lekarz. Od świętych uzdrowicieli do bioetyki, tłum. K. Kot-Simon, Warszawa, Aletheia, 2020, 426 ss.

Otto R., Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, tłum. B. Kupis, Warszawa, Książka i Wiedza, 1968, 259 ss.

Penkala-Gawęcka D., Antropologiczne spojrzenie na chorobę jako zjawisko kulturowe, „Medycyna nowożytna. Studia nad historią medycyny”, t. 1, nr 2, Warszawa 1994, ss. 5-16.

Petrov I., Od inkunabułów do pierwszych gramatyk. Konteksty rozwoju bułgarskiego języka literackiego (koniec XV – początek XVII wieku), Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015, 268 ss.

Rudolf E., Od dżumy do Eboli. Sposób przedstawienia wybranych chorób zaraźliwych w przykładowych tekstach literatury popularnej, Wrocław, Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, 2019, 224 ss.

Sznajderman M., Zaraza. Mitologia dżumy, cholery i AIDS, Warszawa, Semper, 1994, 136 ss.

Szubert M., Dyskurs maladyczny – perspektywy badawcze, [w:] Fragmenty dyskursu malarycznego, red. M. Ganczar, I. Gielata, M. Ładoń, Gdańsk, Fundacja Terytoria Książki, 2019, ss. 17-35.

Wald P., Contagious. Cultures, Carriers and the Outbreak Narrative, London, Duke University Press, 2008, 392 ss.

Wendland M., Filozoficzne i metodologiczne podstawy historii komunikacji, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2014, 405 ss.

Wrzesiński Sz., Epidemie na ziemiach polskich oraz ich skutki społeczne, polityczne i religijne, Warszawa, Agencja Wydawnicza CB, 2020, 238 ss.

Гальченко М., Записи писцов в древнерусских рукописях XIII-XV вв., Mocквa, Центральный музей древнерусской культуры им. Андрея Рублева, 2003, 89 ss.

Кистерев С., О „Своде” записей на древнейших русских манускриптах, „Очерки феодальной России” 2001, nr 5, ss. 204-212.

Михаљчић Р., Изворна вредност записа и натписа, [w:] Idem, Изворна вредност старе српске грађе. Сабрана дела, књ. V, Београд, Knowledge, 2001, ss. 87-105.

Момировић П., Стари српски записи и натписи из Војводине, књ. I, II, III, Нови Сад, Матица Српска, 1993, 1995, 1996, 436 ss., 314 ss., 394 ss.

Панић Суреп М., Кад су живи завидели мртвима, Београд, Српска Књижевна Задруга, 1959, 276 ss.

Павић М., Стари српски записи и натписи, Стара српска књижевност у 24 књиге, књ. 19, Београд, Просвета – Српска књижевна задруга, 1986, 159 ss.

Петковић В., Старине, записи, натписи, листине, Београд, Издавачка књижа-рница Напредак, 1923, 423 ss.

 Столярова Л., Древнерусские надписи XI-XIV веков на пергаменных кодексах, Mocквa, Наука, 1998, 414 ss.

Столярова Л., Из истории книжной культуры русского средневекового города XI-XVII вв., Mocквa, РГГУ, 1999, 174 ss.

Столярова Л., Свод записей писцов, художников и переплетчиков древне-русских пергаменных кодексов XI–XIV веков, Mocквa, Наука, 2000, 543 ss.

Стојановић Љ., Стари српски записи и натписи, Зборник за историју, језик и књижевност српског народа, књ. I, Београд, Државна Штампарија Краљевине Србије, 1902, 480 ss.

Стојановић Љ., Стари српски записи и натписи, Зборник за историју, језик и књижевност српског народа, књ. II, Београд, Државна Штампарија Краљевине Србије, 1903, 482 ss.

Стојановић Љ., Стари српски записи и натписи, Зборник за историју, језик и књижевност српског народа, књ. III, Београд, Државна Штампарија Краљевине Србије, 1905, 487 ss.

Стојановић Љ., Стари српски записи и натписи, Зборник за историју, језик и књижевност српског народа, књ. IV, Сремски Карловци, Српска Манастирска Штампарија 1923, 227 ss.

Стојановић Љ., Стари српски записи и натписи, Зборник за историју, језик и књижевност српског народа, књ. V, Сремски Карловци, Српска Манастирска Штампарија, 1925, 334 ss.

Стојановић Љ., Стари српски записи и натписи, Зборник за историју, језик и књижевност српског народа, књ. VI, Сремски Карловци, Српска Манастирска Штампарија 1926, 347 ss.

Ћоровић В., Утјецај и одношај између старих грчких и српских записа и натписа, Београд, СКА, 1910, 60 ss.

Ћоровић В., Узајамне везе и утицаји код старих словенских записа, Београд, СКА, 1938, 170 ss.

Трифуновић Ђ.,Азбучник српских средњовековних књижевних појмова, Београд, Нолит, 1990, 388 ss.

Трифуновић Ђ., Из тмине појање: стари српски песнички записи, Београд, Нолит, 1962, 220 ss.

Ћирковић С.,Михаљчић Р., Лексикон српског средњег века, Београд,

Knowledge, 1999, 846 ss.

Радојчић Ђ.Сп., Антологија старе српске књижевности (XI-XVIII), Београд, Нолит, 1960, 373 ss.

Христова Б., Караджова Д., Узунова Е., Бележки на българските книжовници Х-ХVIII век, т. 1., т. 2, София, Народна Библиотека „Св.Св. Кирил и Методий”, 2003, 2004, 248 ss., 387 ss.